Müsir İngilis dilinin 25%-ni sadəcə yerli sözlər təkşil edir ki, bu faizlərə ətraf bölgənin qatılımı nəzərə alınmazsa. Digər hissələri isə təbii ki qədim dövrün şahınşahları Latın və Yunan dili, orta dövr və renesansın şəhzadəsi Fransız dili tutur. Cüzi etimoloji aspektdən baxılsa dildə işlənən anlayışlara dəyişilik olasa da kök-əsas məna dəyişdirilməyib.
Məsələn; “empathy” sözü bineyi qədimlərdə işlədilən “empatheia” və “pathos” qovuşmasından ərsəyə gətirilib. Fonetik ahəngin çalarlarına toxunmamış əksinə zənginləşdiriblər. Türkiyə Dil Qurumu deyir ki, elə hey bu sözü dəyişməli və “duygudaşlık”(duyğudaşlıq) etməliyik. Bizə “empathy” Batıdan gəldiyi üçün dəyişdirmək absurdur. Adamlar çalışıb-əlləşib yeni sistem-texnika icad ediblər “computer” adında. Sənin onu “bilgisayar” adlandırmağın xaosa gətirib çıxarır. Bəllidir ki qədim türk dilinin bazası zəngin deyil. Ahəng qanununa tabelilik, bəzi samitlərlə sözlərin başlanması, qoşa sait və samitlərin işlənməməsi, məişət dili olması, ədəbi-bədii dil olmaması söz bankının az olması ilə nəticələnib. Daxil olan anlayışı-qavramı olduğu kimi saxlamaq, cüzi fonetik düzəlişdən keçirmək lazımdır. Azərbaycanda ahəng müəyyən qədər yaradılır – “computer” : “kompyuter”.
Batıdan gələnlərin repressiya edilməməli olduğu kimi Doğudakılara da olunmamalıdır. Dil zənginliyi sözlərin çoxluğundan, müxtəlifliyindən, çalarlılığından qaynaqlanır. Sözlər sayəsində düşünür, sözlər sayəsində danışa bilirik.
Bu gün Azərbaycan danışa bilmir.
Kitab oxumamaq amilini həmişə qabardırırq. Kitab oxumursa başqa işlə məşğuldur. Orda da dil zəngin deyil ki, yaddaşına qonsun kəlmələr, cümlələr. İnsan danışmağa başladığı vaxtlarda – uşaq vaxtlarında sözlərlə tanış olmağa başlayır. Onun üçün yazı əsas deyil, maraqlı deyil. Yazmaq məmasız gələ bilər. Danışmaq isə təbii instiktinə çevrilib və o mütləq ünsiyyətini yaratmalıdır. Ailədə, TV verlişlərdə, ətarflsa münasibətdə və ən əsası uşaqların oyunlarında sözlərin azlığı gələcəkdə problemə gətirib çıxarır. Uşaq eşitməklə başa düşür, yaddaşına hopdurur. Danışarkən fikirlərimizin çoxunu eyni sözlərlə ifadə edirik. Deməli dilin qətli sənin, mənim, bizim qətillərimizdir.
Latınca`ya Allah rəhmət eləsin. Sözün hər iki mənasında. Əvvəla, ölü dil sayılmağına baxmayaraq şüurun alt qatlarında özünə rahat yer ayırıb. Bu Batının özülü bəs biz?…
Bizim özülümüzsə nifrət olundurularaq yaddaşda saxlanılıb. Dil (danışma) müəyyən qədər yaşamını sürdürür. Əski dilimizə sözlərin çoxu ərəb və fars dilindən keçib. Çünki, coğrafiyamız İslam dinini qəbul etdiyindən ərəb, ədəbiyyatın dili olaraq həmçinin fars dilində ədəbi məhsullar daha çox qəbul etdiyimiz üçün fars dilindən bəhrələnmişik. Onsuzda ədbiyyatdan uzaqlaşmışıq. Yazılı dilimizdən də ərəb-fars sözlərini çıxarmışıq. Ancaq, fəqinə varanda ağzımızdan çıxanların açıqcasına görünür həmin dildən istifadə edilmənin.
Qəbəhətli nə olar bilər görəsən?
Hüseyn Cavid Turançılıq ideyasına görə yox əski türkçə sözlərdən daha çox istifadə etdiyinə görə tənqid olunurdu və indiki gənclik Cavid düşmənçiliyi ilə dolub-daşır. Füyuzat jurnalı Azərbaycan ədəbi mühitin üst səviyyəsini təşkil edərkən ona qarşıda qərəzçilik var. İddihan eynidir: dil ağırlığı. Shakespeare`nin, Goethe`nin dili məişət dili deyildi, əksinə ədəbi dilləri çox ağır və çətin anlaşılan bir dildir. Molla Nəsrəddin jurnalı tamami ilə bir istiqamətə yönəlmişdi. Sadə məişətə. Füyuzat isə ədəbi cərəyafan formalaşdırırdı. Türk dilli ölkələrin aydınlarının yazacaqları elmi-ədəbi jurnal. Hansı ki bir-birini başa düşəcək.
Hətta XX əsrin əvvəllərində əski türkçənin üstünlüyü ondaydı ki, səsli dildə müxtəlilik olsa da yazılı dil bağ yaradırdı və eyni yazılış türk dilli ölkələrdə dil ahənginə görə qavranıla biliridi.
ادبيات – Ədəbiyyat / Edebiyyat گرك – Gərək / Gerek
گج – Gecə / Gece سهر – Səhər / Seher
İlk vaxtlar orjinallıq qorunub saxlanılırdı. Sözlər başa düşülürdü türk dövlətlər arasında necə ki əski damğalarında yazılarını anlayırdılar.
Tədricən əski türkçənin özü yenilənir, dəyişir, uyğunlaşırdı. Türkçəyə XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində dəyişikliklərin edilməsi ilə bağlı planlar var idi hər iki mövedəndə. ƏIifbanın dəyişdirlməməsi dövlətin maraqlarına xidmət edə bilməzdi. Böyük coğrafi ərazi və dövlət tarixində hər şeyin ərəb əlifbası ilə yazılması sultanda və sarayda narahatlıq yaradırdı.
Hərçənd, təkliflər çox idi. M.F.Axundzadənin Osmanlı dövlətinə dil layihəsini bilirik. Jön Türklərdən İsmayıl bəy Qaspıralı ərəb-fars sözlərinin ağırlığını azaltmaq Osmanlı imperiyasına yaxın olmayan və əvvəlki türkçədə danışan türkləri də nəzərə alaraq dəyişiklik irəli sürmüşdü. M.Kamalın dil reformundan öncə və sonra da ( ilk illərdə) sait səslərin əlavə edilməsi ilə bağlı ciddi layihələr təqdim olunmuşdu. Problem elə saitlərdən qaynaqlanırdı. Çünki, ərəb əlifbasında sait azlığı yazımı çətinləşdirirdi. Heç biri qəbul edilmir və ərəb əlifbası tədricən unudulur. Azərbaycanda isə Latın əlifasına keçid baş vermir. Kril əlifbası siyasi sistemin oyunlarından biri idi.
Uyğurlar bu gün belə ərəb əlifbasından istifadə edirlər.
Dilin zənginliyi mədəniyyətin zənginliyidir. Bu sözləri arındırmaq kültürü arındırmaqdan başqa bir şey deyil ki, ona da nail olurlar dil ilahatı ilə. Linqivist filosoflar oxunsa anlaşılar qayəm. Əsas da Roland Barthes`in kitablarını. Barthes`ə yenə qayıdacam.
Gələk əski dillərimizə.
Çox əski zamanlarda- məktəb illərində ilkəl milliyyətçi ( uşaq şovimizmi) xüsusiyyətlərim varıydı sonra peşman olsamda (şovinist dərəcəsindən). Rus dilini öyrənə bilmir, imtina edir, istifadə ediləndə agressiyamı göstərirdim. Kitabxanadan götürdüyüm kitablar türkçülük tutmlu olardı. İçimdə hər zaman millətçilik közü yanıb və yanmaqdadır. Universitetdə başladığım günlərdə fəsləsəyə (tədrisinə) isinişmirdim. Kitab oxumaqla yola verməyə başladım. İlk kitab ( təsirinə ən çox düşdüyüm) Sartre`ın “Ürəkbulanma” kitabı oldu. Ard-arda davam etdi taki Nietzsche`yə kimi. Bəy əfəndinin yazdıqlarından ziyadə yaşadıqlarını oxuduqda isə yanlışımı hiss etdim.
Özünü tanımama, bilməmə.
Məktəb, universitet, cəmiyyət etməsə belə özüm etməli idim.
Milliyyətçi damarlar hələ şiddətli ikən hocalardan biri dedi ki, bu qədər milliyyətçisən qışqırıb-bağırırsan, elə-belə deyə, bir de görüm türk damğalarını oxuya bilirsənmi?. Hələ fəlsəfə tələbəsisən mətnləri oxumusanmı ki belə danışırsan?, tarixini yaxşı oxumusanmı ki belə danışırsan?. Araşdırırsansa yazı dilini-əlifbalarını bilməlisən. Bir tanı, bil əncam çək sonra gəl nə qədərdanışarsan danış.
Hoca əfəndinin dediyi və Nietzsch`dən çıxardığım dərs məni uzun incə bir yola sürüklədi. Əvvəlcə mətnləri oxumağa başladım, kültürü anlamağa başladım, sonra damğaları öyrəndim.
Ölü dilin dirilməsi yox, ölü dilin ruhuna fatihə oxunmasıydı sanki etdiyim.
Bir də ərəb əlifbası əski türkcə varıydı sırada. Adından da göründüyü kimi türkcə. Türklərin İslamı qəbul etdiklərindən sonra uzun müddət istifadə etdiyi türkcə. Ərəb, fars və türklərin öz əlavələri olan əlifba və qrammatika.
Əski Azərbaycan dili də latınca kimidir. Ölsədə yaşayır.
Necə yaşayır?
İstifadə etdiyimiz sözlərin çox hissəsi ərəbcə və farscadır. Türklərin dilinə yapışan ərəbcələr türkcə mənalar qazanmış istər istəməz türkləşmişdir. Mənasını qavranılmışdır. Yazı dilindən istifadə olunmamağına baxmayaraq danışan xalq danışır.
Descartes Latıncanın ölmuş olduğu dövrdə Latınca öyrənmişdi və digər Batı aydınları. Nə edəcəkdi Descartes Latınca kiminləsə danışacaqdımı? Öyrənməli olduğunu bilidi, keçmişi bilmək üçün, araşdırmaq, oxumaq üçün. Bilirdi əlini hara uzatsa latınca çıxacaq qarşısına. Nietzsche bir filoloq idi, o bilirdi. Keçmişi bildiyi üçün mifi bilirdi. Mifi bildiyi üçün savaş açmışdı “Musiqinin Ruhundan Tragediyanın Doğuşu” ilə. Bizim aydınlar isə əski dilə qarşı bir antipatiya göstərirlər. Molla Nəsrəddinçilər onun yazıldığı dili geriyə itələyirlər. Molla Nəsrəddin jurnalını əldə etdin, toxundun və əski dildə qəribə yazılar gördün yanındakı dostun səndən soruşur ki, nələr yazılıb orda?. Sən deyəcəksən ki, oxuya bilmirəm. Onda necə oldu bu?…
Əfsuslar olsun ki, tarixlə maraqlananlarımız(tarixçilər tarixlə maraqlanmadan başqa bir şey etmirlər deyə) nə damgalara maraq yaradıb, nə də əski türkçəyə…
Əlyazmalar arxiv sənədlər materillar isə əski Azərbaycan dilindədir.
Türkiyə Cümhuriyyətində belə etdi. Əski türkçəni tədris etmədiyi üçün unutdurdu. Dil islahatı olub artıq nəsə demək boşuna. Lakin, dil yolundan gedənlərin öyrənmələri üçün nəsə etmək olardı.
Bu dil unudulsa yaddaş unudulacaq və bir yerdə qırılacaq.
Bartes deyir ki, hər şeyin bir dili var və istifadə üçün dili bilmək lazımdır. Məslən, fəlsəfənin dilini bilmədən fəlsəfə ilə məşğul ola bilməzsən.
Yaşdığımız ərazidə olan əlifbalar yaşayır abidələr üzərində və ya hər hansı kitabələrdə. Biz isə onları oxuya bilmirik.
Musiqi sənətiylə məşğul olmağa bənzəyir. Əbülqadir Mağarayini bilmədən, Azərbaycan musiqisini bilmədən o qədər Batıya yönəl ki, özünlə keçmişini daşıyırsan. Keçmişinsə kəsik xətlərlə doludur.
Çox da uzaq olmayan bir əsr, sadəcə bir əsr öncəki yazıları oxuya bilməmək dəhşətlidir.
Özümün acizliyimi dilə gətirirəm sadəcə. Əski əlifba ilə yazılmış çox dəyərli kitab tapdıq köhnə kitablar satılan bir mağazadan satıcı kitabı oxuya bilmir, dəyərini anlamır. Nəyaxşı ki, fərqinə vardıq həmin anda və götürdük. Əvvəllər araşdırmam üçün kitab lazım olmuşdu. Kitabı tapdıqdan sorna ilk səhifəsini açdım. Oxuya bilmirəm. Türkçə yazılıb, çox lazımdır və oxuya bilmirsən.
İntellektual görüntüsü yaradan rus və ingilis dillərində danışamaq rus və ingilis etmədiyi kimi keçmiş öz dilini bilmək də ərəb etməz. Hansı ki ərəb dili olmadığı halda. Sözlərin ərəb və fars ağırlıqlı olduğu üçün ayrı bir nifrət var sanki. Ancaq, ədəbi-bədii cəhətdən gözəllik qatır həmin sözlər. Mətni zənginləşdirir. Əski dilimizdə olan bir mətn bəddi ülubu daha ləzizdir. Zamanımızın mətnləri isə öz şairanəliyini itirib söz zənginliyi baxımından.
Biz ona görə şair yetişdirə bilmirik ki, bizdən əski dilimiz alındı, qoparıldı. Fransanın sərbəst üslublu sevgi şeirlərinin qurbanı olduq. Fransızlarda günah yoxdur. Adamlar keçmişini qoruya-qoruya gələcək üçün əllərindən gələnləri etdilər. Bizsə keçmişi pozub gələcəyi qurduq. O gələcək ki arxası boş.
Tarixlə barışmaq lazımdır. Keçmişlə savaşmaq, silmək, unutmaq, görməməzlikdən gəlmək fayda gətirməz. Keçmişlə savaş məhvə gətirər, gələcəklə savaşmaq lazımdır ki tərəqqiyə aparsın. Tərəqqi üçün keçmişdən dərs almaq, keçmişi öyrənmək, ondan istifadə etmək lazımdır. Mədəniyyətindən xüsusən.
Əski Azərbaycan dilinin sərbəst öyrənilməsi üçün də ciddi işlər görülmədi. Latınca öyrənilməsi üçün minlərlə dərs vəsaitləri tapmaq olduğu halda, bir əsr öncəki dilə öyrənmək üçün ( yazmağı-imalanı) sadəcə bir neçə dərslik tapmaq olar. Əgər tapa bilsən.
Dilin çətinliyi qəbul ediləndir. Ancaq, örnək verdiyim latın dili əski Azərbaycan dilindən daha çətindir. İsim, sifə, fel hallanması, bir sözün bir neçə hala düşməsi və digər çətinliklər. Türkçə isə onsuzda danışdığı, anladığı dildir. Sadəcə imla-yazım çətinliyidir. Saitləri işarə etməkdə yetərli olmaya bilər, amma, əski türkçədə xüsusi imla qaydaları var ki, bunları bildikdə yazmaqla və oxumaqla tədricən vərdiş yaranır.
Əski Azərbaycancanın qətli
Tarixi abidələrə qayğısızlığa qarşı çıxırıq. Lakin özümüzdə qayğısızıq. Həmin abidənin üzərindəki yazıları oxuya bilmirik, həmin abidə ilə bağlı materialları oxuya bilmirik. Abidə nə kəsb edir baxmaq üçünmü?
Batı təhsil sistemlərində latınca öyrədilir, abidələri oxuya bilmək üçün. Kültürü qorumaq üçün, kültürlə bağı qoparmamaq üçün. Türkiyədə ali təhsil müəsisələrində latınca öyrədilir həm ayrıca bir bölüm olaraq, həm də bəzi ixtisaslarda fənn olaraq.
Biz ipin ucunu qaçırmışıq.
Yapışmağa vərdiş etmişik. Barı özümüzdə də nəsə olsun. Aktor yamsılayanda girdiyi obraz olur. Obrazdan çıxanda isə əvvəlki obrazı. Bizim obrazımız yoxdur, məsələ budur. Ssenaristlər onsuz da başqalarıdır. Heç olmasa yaxşı aktyor olub, obraza özündən-keçmiş təcrübəndən nəsə qatmaq gərək ki, oyunda rolun getdikcə artsın və səhnədə daha çox yerin olsun.
Dilin öyrənilməsi, bilinməsi, ötürülməsi hər kəs üçün deyil. Ancaq, dəstək vermək lazımdır. Əngəl törətmək çox asandır nəinki köməklik göstərmək. Əl tutmaq lazımdır. Mübahisə mövzusu etdikdə istər-istəməz yeni problemlər, əngəllər yaranacaq. Dəstək çıxıb, müəyyən yerlərdə, müxtəlif formalarla, müxtəlif yollarla öyrədilməsi üçün dəstək olmaq lazımdır. Ən azından yolu, izi bu bu xəttə kəsişənlərə.
Qırılmış, qopmuş yaddaş izlərini bərpa etmək üçün bir olmaq lazımdır. Bu coğrafiyada nə olubsa, nə varsa qəbul etmək, araşdırmaq və ötürmək lazımdır. Dil bizimdir, başqasının deyil. Nə vaxtsa bu dildə yazmışıq, yazanlar bu dil də yazıb. Tarixmimizin, keçmişimizin müəyyən hissəsi bu dildə, əski türkçədədir. Milləti millət edən, mədəniyyət yaradan aillərdən biri yazıdır. Kültürümüzün müəyyən hissəsi bu dildədir.
Özümüzü tanımadan hara gedirik belə?…
Yolun əvvəlini bilmədən, sonunu bilmədən nə edirik belə?…
Biz yola başdan deyil, ortadan başladıq…
Məlum Blog 