Sözdən Gözə…

Əvvəlcə səs vardı. Səs söz oldu, söz dündü yer oldu…

“Kun fe yekun”

Səs sözə, söz məkana keçdi.

Allahın sözü səs oldu, hal oldu…

“Hal”dan mədəniyyət doğuldu.

Söz mədəniyyəti…

Allahdan olan sözün mədəni niyyəti…

 

İqra…

Söz görüntüləşdi. Səsi oxuyan olmadı. Anlamadı… Bilmədi… Duymadı…

Söz gözə döndü. Göz götürmədi, inadlaşdı, çarpışdı, vuruşdu…

Gözün sözə  xəyanəti…

 

-Göstər! Görmürəm, dedi…

-Səs bağla gözlərini duy, dedi

-Bağlamaqmı?

Bu dünyaya bağlamaqmı?

Qaranlıq olar, yoxluq olar.

Heçmi olum?…

 

Qulaqların tutdu, barmağın kəsdi…Bağlanma gözlər, dedi.

Qaçmağa başladı çölün ortasında.

 

Gözlər bərəldi, ükələndi.

-Olmaz dedi…

-Olar dedi…

-Sən susan, danışa bilməzsən.

-Sən insansan danışarsan…

Sadəcə danışarsan dedi…

 

Su, mən sənin üçün göndərildim. Ol deyə…olasan deyə

Danışaram, O istərsə danışaram.

Sən bilmədin, bilsəydin danışmazdın. Susardın dedi…

Sus və iç dedi…

Gözlərini yum…

-Olmaz dedi… Olmaz!!!

-Gözlərimi necə yumum.Etmərəm, getmərəm…Aparma, varlığım var.

Yox etmə…

 

Göz ayrıldı ordan. Sözəm, dedi

-Baxa bilirsən bax, dedi

-Necə baxım, dedi.  Görmürəm, tərk etdin, getdin.

-Özümə döndüm

 

İlkə və sona

 

Ona qovuşdum.

-Bax, dedi. Gözlərsiz görə bilərsən, dedi. Oxu…

-Nəyi?

Görümrəm geri gəl. Oxuya bilmirəm. Necə oxuyum, sən yoxsan.

Nəyi bağlayım?, necə bağlayım göz…

-Qəlbindəki nəfsin qapısını bağla…Duyacaqsan…

Uğultu…Şiddətli uğultu…Daha şiddətli uğultu… Daha…

Qaçış…

Qaçmağa başladı…

Gözlərin orda qoyaraq…

 

 

Azərbaycan Akademisyiyənləri…

Azərbaycan Akademisyiyənləri…

Başı bəlalı xalq…

Başı bəlalı ölkə yox…

Ölkə çox yaxşı durumdadır. Həm də həddindən çox. “Ölkə deyiləndə xalq da nəzərdə tutlur” ifadəsi heç vaxt özünü doğrultmayıb. Kommunizmdə hər kəsin bərabər olduğu kimi. Biri var kommunistlər, bir də var yuxarıda oturan və hər şeyi götür-qoy, idarə edən kommustlər. Biri var ölkə çoxluğuna daxil olan xalq,  biri də var ölkə çoxluğuna daxil olan idarə edən xalq. Necə deyərlər sözün əsl mənasında hər nə olur olsun “vəziyyəti gül olan” xalq. Söz yox ki bu xalq çoxluğuna akademisyənlər də daxil. O akademisyənlər ki,  həm siyasətə atılır,  həm də akamedik statusunu saxlayır. Universitetlərdə dərs saatı götürür , ancaq,  10 saatlıq dərsin  sadəcə birində-ikisdində iştirak edir. Dərsdə nə olacaq,  tanışlıq. Arif Quliyev sayağı “salam və sağol”.

Elita zəngin insanlar demək deyil. Biz yanlış anlamışıq. Elita dedikdə çəngəl-bıçaq görüntüsü şüurumuzun alt qatlarında bizi rahatladır nədənsə. Kostyum-şalvarlı, qalstuklu,  saçı səliqəli,  “fransuziski parfumlu”,  ədəbi danışıq dilində danışan və “kaşiloku” paracıqlarla qaynayan forma olub elita. Reallıq ondadır ki,  elə elitamız bu şəkildədir. Elita intelegensiya yox akademikyiyənlər oldu. Ölkə yox xalq başı bəlalı oldu dolayısıyla. Elitanın intelegensiya olduğu yerlərsə indi həsrlə baxıb Qərb dediyimiz yerdir. “Ağzının qırağı sulana-sualana” baxdığımız Qərb.

Xalq indi rahatdır. Azərbaycan telekanallarına baxmaq istəmir. Baxmır. Əvəzində tələbatlarını ödəyəcək Türkiyə serialları var. Xalq türkləşmir. Türkiyəliləşir. İki formada. Birincisi, seriallar vasitəsi ilə istər-istəməz yumuşalan tədricən, qərbliləşən xalq, biri isə İslamın sünni qolu ilə Türkiyə dini modelini götürən xalq. Sünnilik deyil, Türkiyənin dini modeli. İranda olduğu kimi. Şiəlik deyil, İran şiəliyi. Türkiyədə Qızılbaş şiəliyi yaşayır. Ələvilər yumruqlarını masaya vurmurlar, barmaqlarını sazlda gəzdirir, ilahilər söyləyir, var olduğunu car çəkir. Mən varam deyir, mən yaşayacam deyir. Bu taydaysa Ələvi Qızılbaş türklüyündən, Qızılbaş şiəliyindən əsər əlamət yox. Türkiyədə Tüfan Gündüz hoca səfəvilərdən danışır, kitablar nəşr etdirir burdaysa üç-beş kitab. Gəl ki nə halda. Tufan gündüz oxuyur xalq. Səfəvi tarixini Türkiyə tərcümələrindən oxuyur. Şah I Təhmasibin “Təzkirə”sini  Türkiyədən oxuyur.

Bir zamanlar Azərbaycan balaları ailələrindən alınıb Tiflisə aparılardı. İndi Türkiyəyə qaçır məktəbi bitirənlər, univeristeti bitirənlər. Ən pisi aydınlar ölkədən qaçır. Xalqı qoyub gedir. Kimi sıxılır, kimi acından ölməmək üçün.

Qaçış planı üç istiqamətlidir.

Rusiya-Gürcüstan

Türkiyə

İran

Rus dilli intelegensiya Rusiya və Gürcüstanı özünə doğma bilir. Türk-İslam qrupu söz yox Türkiyəni seçməlidir. Şiə qrupu isə İrana təşrif edirlər. Proses sürətli gedir. Ölkı parçalanmır. Xalq parçalanır. Ölkənin parçalanmağı heç kimə sərf etməz. Xalqın parçalanmağıysa xalqdan başqa hər kəsə sərf edir.  Naxçıvan xalq Türkiyədən alver edir, Qərb tərəf- Qazax Gürcüstandan, Şimal tərəf- Astara İrandan.

Xanlıqlar dövründəki kimi. Naxçıvan Türkiyə qucağını, Şimal xanlıqları Rus qucağını, cənub xanlıqları isə Farslaşmağa doğru gedən Qacar qucağını sevib-seçirdilər.

Proses davam edir.

Azərbaycanın gələcəyi bu qarışımdan doğacaq. Mutantlaşmış xalq.

Xeyirli olsun.

Nəsə edilmləlidir. Hazırkı gənclik son fürsətdir. Sonrakı nəsil tamami ilə fərqli dünya yaradacaq özünə. O dünyada Azərbaycan olmayacaq. Azərbaycanda Azərbaycanın olmamağı…

Günah kimdədir. Kimdəsə günah axtarmaq qanımıza işləyib.

Akademisyiyənlər yoxsa Dövlət?…

Bəlkə xalq ?

Deyəsən hələ yeməyə çörəyimiz var. Axı biz çörək üçün meydanlara tökülən xalqıq. Sovet qeyrətimizi də aldı. İndiki akademisyiyənlər bəs  Sovetin yetirməsi deyilmi?…

Sualların cavablarını hamımız bilirik. Yeddidən tut yetmişə qədər.

Əsas problemsə təhsildədir.

“Qardaş hara fırlasan pul yox təhsildi ki təhsil”.

“Təhsil millətin gələcəyidir” “zad” nağıldır.  Təhsil bu gün üçün lazımdır.

Təhsil elə bu gündür.

Univeristetlərdə ani reform edilməlidir. Yoxsa qəbul olmağa şagird tapılmayacaq.

İnstitutlar özləri kitab nəşr etdirməlidirlər. Tərcümə sahəsini öz üzərilərinə götürməlidirlər. Nə qədər qaynaq əsər var tərcümə və nəşr.

Tərcümə və nəşr…

Daha Əlyazmalar İnstitutu kimi yox. Kitab nəşr edirlər və satmırlar.

Anlaya bilmirəm kitablar nə üçündür. SSRİ akademikliyi başımıza bəla olub, qurtula bilmirik. Satışa çıxarın satıldığı qədər satılsın. Alınsın, oxunsun. Tarix İnstitutu eyni haldadır. Azərbaycan tarixinə dair qaynaq əsərlər künc bucaqlardadır.

Kitabı tərcümə edib, baş altlarına qoyurlar…

Milli Elmlər Akademiyası nəşr etdirdikləri kitabları heç yerdən tapmaq olmur. Ancaq kitabxana. Mən kitabı əlimin altında istəyirəm. Yox, sən əziyyət çəkməli, Elmlərə getməli kitabxanaya pulunu verib üzv olmalı sonra gününü orda keçirməlisən.

Türkiyədə, Rusiyada, İranda isə qaynaq əsərlər ayrı-ayrı kitabevlərindən nəşr edilir.

Azərbaycan gənci rus və Türkiyə türkcəsində kitab oxuyur.

Azərbaycan tarixini bilmək üçün fars dili bilməli irandan kitab gətirməlisən. Gömrükdən kitabı oxuya bilməyən “qağalar”  sənə deyəcəklər “əsla qoymaram dini kitabdır olmaz” məcbur olub İranda qalıb, oxumlısan.

Netf tarix yaratmır, tarixi dağıdır.

Neft mədəniyyət yaratmır, mədəniyyəti parçalayır.

Neft ağ günə çıxartmır, özü kimi qaraldır.

Əl ilə üzə çəkilən neft özünü gizlətmək üçün idi. Qara pərdədən heç nə görünmür.

Qərbin qarası yoxdur. Bizimsə qarabalamız var. Azərbaycanda həm idam verilişi, həm xəbər iformasiya verilişi, həm şou verilişi  aparan, həm də aktyor olan qarabala.

Qərbin qarası yoxdur. Bizimsə kifayət qədər qaramız var. Qara neft qara pullar. Qara talelər.

Qərbin əxlaqı yoxdur. Bizimsə əxlaqımız isə çox çeşitlidir. Olmamağı çoxluğundan yaxşıdır. Çoxluq …..

Bizim qaramız var. Qara ayaqqabi, qara şalvar, qara kostyum, qara qalstuq, qara qələm, qara dəftər.

Akademisyiyənlər.

Yiyənlərdən qorxur insan yaradılış səbəbiylə. Qorxu qaçışı gətirir. Yeyilmək istəmir.

Azərbaycanda yer yoxdu Azərbaycanda. Bura Türkiyə, Rusiya, İran və Ərəbistandır.

Xəritəfə qartal var. Qartalın içində Türkiyə, Rusiya, İran və Ərəbistan var.

Bəs Azərbaycan bu yerdə hardadı.

Yoxdur. Xalq olmadığı kimi.

Akademiyiyənlə yeyib bitirdi hər şeyi. Kreslo sevdası kitab sevdasını yedi qurtardı. Qaynaqlar pula satıldı, qarına atıldı.

Lazım olanlar bir şkafın üstünə qoyuldu. Əlin çatmadığı yerlərə.

Bu qədər akademisyiyənlər sadəcə yeyirmi?… İnsaf var. Çox şey ediblər.

Saxta kitablar, saxta tərcümələr, saxta paralar, saxta kimliklər.

Gerçək tarixi oxumaq üçün ellərə üz tutmalıyam. Elə möhtac.

Bəs zəngin tarix?,,, zəngin keçmiş?,,,

Hardadı? Əlyazmalar İstitutununda ?

Yoxsa Fransa İngiltərə, Rusiya, Türkiyə, İran kitabxanalarında.

Səfəvilər dövrü Türkiyədə və İranda…

Qacarlar dövrü Fransada və İranda…

Çar və Sovet dövrü Rusiyada…

Geriyə nə qaldı?

Bəs niyə bu akademisyiyınlər ürəklərini yemirlər ki ordan gətizdirmək lazımdı.

Sərf etməz. Yeyinti çox olar.

“Gül kimi oturub da qaqaş”

“vəziyətim əladı məmin”

Xalq qaçır.

Biz qucaqlardayıq.

Ev, Sev, Evlən`mək üzərinə…

Gündüzlər vaxt olmadığından ən yaxın dostlarla belə axşamlar görüşmək, söhbətləşmək, bir az da dərdləşmək mümkün olur. Bu axşam həm qonşum, həm də yaxın dostumgildə istəmədiyimiz bir söhbət açılmalı oldu. Gözəl dəmlənmiş çay (çaysız və ya kofesiz olmaz) səmimi mühit mübadiləmizin bir  neçə saat çəkməsinə gətirdi. Mübadilə çünki, fikir və qadın varsa ordan hökmən yeni nəsə öryənmək mümkündür. Qadın dedik. Onların olduğu yerdə də təbii ki, sevgi və ailə olmalı… Hansı istiqamətə aparmaq istəsəniz axırda ilişib qalacağı yer… Evə gec gəldim, bu dəfə tez yatım dedim. Yatmağa çalışıram. Bacarmıram. Və birdən  “εὕρηκα” (eureka / evrika ) deməyim gəldi.

Qul,qulluq, qulluqçu və.s,,, üzərinə…

“Azadlıq” fəlsəfəsini fərqli prizmalardan görmək lazım. Burada baxmaq deyil, görmək. Ona görə ki, baxdığın zaman görməyə bilərsən. Və yaxud eyni nəsnəyə iki nəfər baxdıqda fərqli görür. Nəticədə görünüş sizə görüş verir.

“Azadlıq” anlayışının ortaya çıxma və ya atılma səbəbindən başlamaq lazım deyilmi?…

Yuxarı olduğu kimi aşağı da var. Çıxış olduğu kimi də eniş.

“Azadlıq”dan əvvəl ona zidd olan ilə başlamaq məsələn…

Arxa plandakı adam…

Azərbaycan ziyalısının yetişməsində, düşüncənin formalaşması, milli intlegensiyanın formalaşmasının arxa fonunda dayanan adam Hacı Zeynalabdin Tağıyev. Gah xeyriyyəçi, gay da neft maqnatı kimi hallandırılır adı, amma, nədənsə milli düşüncənin oyanışında əməkçi kimi tanınmır. Yəqin ki, fikir adamı olmamağından gəlir. Hacı, fikir adamı deyildi.

Rəngimizi qoruyaq…

Əvvəllər adət idi, başqa ölkəyə səfərə çıxmamışdan qabaq o ölkənin dilini öyrənməyə çalışırdın. Çalışırdın ki,  insanlarla rahat ünsiyyət qura biləsən, azdan-çoxdan da onraların kültürü ilə tanış ola biləsən, məişətini biləsən. Və bununla da insanlar başqa dövlətlərin dilini, mədəniyyətini, məişətini öyrənir. Onları dəyişdirmək istəmirdilər, öz xatirələrində dönə-dönə fərlilikdən yazırdılar. Səfər etmiş məmləkətlərdən təbiət portreləri çəkər, yazılarından yazardılar. Rəngararəng kültür davam etməkdə idi. Hər etnosun öz dili, kültürü, yaşantısı insanların xarakterlərinin rəngliliyi kimi idi.

Tələbələrin həyatı təhlükədə ola bilər…

ADNA-dakı olaylar yəqin ki, çoxumuzun yadındadır. Heç kimin gözləmədyi anda bir sərəfsiz gəldi və günahsız insanları, tələbələri qətlə yetirdi.

Bu hadisədən sonra universitetlərdə  təhlükəsizlik məsələləri gündəmə gəldi. Araşdırmalar nəticəsində bəlli oldu ki bəs güvənliyimiz heç də yaxşı halda  deyil. Təbii ki, həmişəki kimi “düzələcək”, “yaxşı olacaq”, “biz bunun üçün çalışırıq” –  deyildi,  amma , oratada heç nə yoxdu hələ də.

Erməni gənci Azərbaycan gəncindən üstündür… ( +16 )

Konseptual, nəzəri yanaşma yaxşı yanaşmadır, amma, praktika onu alt-üst edirsə  o nəzəriyyəni apar  tulla  zibilliyə. Heç ziblliyə tullamaq konsepsiyası  da praktiki cəhətdən doğru deyil.

“Uşaqlar zibili hara tullamaq olar?”

-Zibilliyə

-“Uşaqlar dünyada yox aaa Azərbaycanda…”

-Hə onda hara gəldi tulla getsin.

Nerviləniyorum…

Mən əslində nervili uşaq olmamışam. Hələ balaca olanda sakit olduğuma görə çox istəyirdilər. Başqa uşaqları “pisikdirirdilər”. Səmimi desək mən də onlara o qədər də yaxşı baxmırdım. Elə bil nervili olmaq onların günahı idi. Ya Allah deyilən qüvvə  belə yaradıb, ya da cəmiyyətin gördüyü işlərin nəticəsidir . Abi ne kadar nerviliydilər bi bilsən.

 Olamaz yaaa…

PUB bol olarsa basılmaz vətən…

Sosial şəbəkələrın olması  hər bir ölkə, ondan öncə gənclər üçün yaxşı bir haldır. Bir zamanlar hələ facebook yoxkən wap çatlar var idi ki, gənclərin  əksər kütləsi buralarda cəmləşmişdi.  Facebook yarananda hər şeyin ilki gözəl olar misalı yerinə oturmuşdu. Baxanda bir ağırlıq, bir səviyyə görünürdü.  Zaman keçdi və bizim o çatlarda  olan gənclər gəldi oturdu facebook arxasında. Beləliklə də facebook oldu “bardaqxana”.  14 yaşında olan  uşaqlar siyasi fikirlər irəli sürməsindən tutmuş, sevgi , vətən, millət məsələlərinədək həll etməyə başladılar. Bu uşaqlar siyasət nədi bilməzkən özlərini siyasi şərhçi yerinə qoyurlar və sanki ölkənin ən önəmli fiqurlarıdırlar.

İRƏLİ yox GİRƏLİ

Deyilənlərə cavab və açıq məktub

Əslində mən bu cür polemikalara qoşulmaq istəməmişəm.  İrəli haqqında çox sayda  xoşa gəlməz sözlər eşitmişəm və sadəcə” it hürər karvan keçər” deyib keçişəm. Hər zamanda deyiləcək. “Pişiyin əli ətə çatmayanda ətə iylənmiş deyir” məsəli. Amma,  bir neçə gün öncə “Gənc Liderlər üçün Qış Universiteti – Sığortalı Gənclik” layihəsinin ETİMAD Komandası ilə bağlı yazdığım blog yazıma görə deyilən fikirlər məcbur etdi ki, mən də nəsə danışım. Məsələ ondadır ki, mən jurnalistəm, heç bir mövqeyim olmamalıdır və bu yazımla mən guya irəlini tərifləmişəm, girənlik etmişəm. Bununla mən də  girəliçiyəm. Statistik nəticəni  göstərməyə ehtiyac yoxdu. Onsuzda hamı bilir ki, İrəli qısa müddətdə nələr edib, hansı işlər görüb. 

Sartrın “Ürəkbulanma”sı

Təxminən bir ay öncə həmişə kitab aldığım mağazaya getmişdim. Adətim üzrə kitablara göz  gəzdirir, maraqlı birini seçmək istəyirdim. Birdən gözüm çoxdan dilimizə tərcüməsini  səbirsizliklə gözlədiyim kitaba  sataşdı. Bu kitab  xx  əsrin ən böyük filosoflarından biri, yazıçı, dramaturq və marksist,ateist ekzistensializmin banilərindən biri olan Jan Pol Sartrın ilk romanı “Ürəkbulanma” idi. Romanı dərhal aldım. Oxudum, bitirdim, amma, açığı deyim heç nə başa düşmədim. İkinci, üçüncü dəfə təkrarən , yenə oxudum. Hərçənd bir şey belə anlamamışdım. Dördüncü dəfəyə başlamağı qərara aldım . Amma bu dəfə başqa cür. İlkin olaraq, müəllif-Sartr haqqında bilgilər edinməyə başladım. Onun həyatı, fəaliyyəti və fəlsəfəsi barədə araşdırma etdim. Sonra yenidən oxumağa başladım “Ürəkbulanma”nı. Gözümü kitabdan çəkindirmədən. Hər bir cümləni, sözü incələyərək, necə deyərlər, süzgəcdən keçirərək oxudum. Və nəhayət ki, Sartrın “Ürəkbulanma”sını anladım.

Yazardan: “Bircə şey məni narahat etdi. Dost-tanışların hansı kitabı oxuyursan? sualına “Sartrdandı. Ürəkbulanma” cavabını verəndə, onların üzlərində yaranan mimikalar. Bilirdim bunun səbəbini. Sartrın atesit filosof olması. Axı bizim millət ateist görəndə, bu sözü  eşidəndə arxalarına belə baxmadan qaçırlar”.

Jan Pol Sartr(fr.Jean-Paul Charles Aymard Sartre) haqqında bir neçə söz…

1905-ci ildə Fransa-Parisdə dənizçi ailəsində yeganə övlad olaraq dünyaya gözünü açdı. Hələ bir yaşında ikən atasını itirir və babasının himayəsinə keçir. Sartrın istedadını görən babası – Şarl Şveyster onu məktəbdən çıxarır. Əvəzində isə evdə  onun  üçün xüsusi müəllimlər tutur. Sartr bəlkədə ilk böyük sarsıntısını 1917-ci ildə anası ikinci dəfə ailə həyatı quranda aldı. Anasının ikinci həyat yoldaşı ilə birlikdə Fransanın cənubuna getdi və 1920-ci ildə Parisə qayıda bildi. IV Henrix liseyində təhsilini davam etdirir və ilk şeirləri də dövrü mətbuatda çap olunmağa başladı. Onu da xatırladım ki, Sartr fəlsəfə üzrə təhsil almışdı. Və hərbi xidmətdən qayıtdıqdan sonra Qavr liseyində dərs deməyə başladı. Bu mühit ona çox böyük təsir etdi. 1933-34-cü illərdə o Almaniyada Edmund Qussler və Martin Haydegger kimi tanınmış filosoflarla tanış olma və təcrübə keçmək şansı əldə etmişdi. 1937-ci ildən etibarən doğma şəhəri Parisdə müəllimlik fəaliyyətini davam etdirir.

Qavr liseyində müəllimlik etdiyi zamanda yazdığı ilk bədii əsəri və romanı “Ürəkbulanma ” Parisdə  1938-ci ildə çapdan çıxır və böyük rezanans doğurur. Bu kitab onun sonrakı fəaliyyətinə də təsir edir, eynən də Fransada Sartrı tanıdır. Elə həmin ildə növbəti marağa səbəb olan əsəri “Divar” adlı hekayələr kitabı-novella- çap olundu. Hər iki kitab Fransada ilin kitabı adına layiq görüldü. Bununlada Sartr Fransada Günəş kimi parlamağa başladı.

İkinci dünya müharibəsinin başlanılması və Fransanın işğalı Sartrın faciəsinə çevrildi.  O əsas cəhhə-orduda deyil, meteoroloji hərbi hissədə  xitmət etməli olmuşdu. Buna  səbəb onun görmə qabiliyyətinin zəif olması idi. Hətta Alman birlikləri Parisə daxil olanda yazıçı əsir alınmış və 1941-ci ilə azad oluna bilmişdi. Müharibə dövründə Sartrın siyasi meyilləri daha da artmışdı. Düzdü “Müqavimət hərəkatı”na birbaşa qoşulmamışdı, amma, ən böyük dəstəkçilərindən biri idi. Hətta onlara dəstək cəmiyyəti də təşkil etmişdi. Elə sonradan yaxın dosuna çevriləcək olan Albert Kamyu ( həm Sartr, həmdə Kamyu “solçu” idi) ilə bu cəmiyyətdə tanış olmuşdu.

Müharibə dövründə Sartr bir-birinin ardınca öz əsərlərini Fransa ilə tanış edirdi. 1943-cü ildə ilk pyesi “Milçəklər” səhnələşdirilir. Bu pyes dərin fəlsəfəyə mailk idi. Qədim yunan mifinə( Orest haqqında) əsaslanaraq dünyada obyektiv əxlaqın mövcüd olmadığı və buna görədə insanların sərbəst seçim haqqını özlərində  saxlamaları fikrini fəlsəfi baxımdan əsaslandırırdı. Əslində bu işğal altındakı Fransada sərbət seçim faşizmə qarşı bir mübarizə idi.Onu da qeyd edim ki, bunu başa düşən Almamiya əsərin səhnələşdirilməsini qadğan etdi.Elə eyni ildə iri həcmli fəlsəfi traktatını- “ Mövcudluq və Heçlik”- kitabını qələmə alır. Kitab yazıldığı dövrdən ekzistensializmin əsas manifestinə və gənc Fransa intellektuallarının özünəməхsus  Bibliyasına çevrilə bilmişdi. Bu Sartrın ən böyük uğurlarından biri idi. Müharibənin sonuna doğru isə Sartr artıq ekzistensialistlərin tanınan və hamı tərəfindən qəbul edilən bir lideri idi. İnsan seçiminə və azadlığına böyük önəm verən bu fəlsəfi təlimin populyarlığı onun eyni zamanda “Müqavimət hərəkatı” ilə bağlılığında idi. Fransız cəmiyyətinin müхtəlif təbəqələri arasında əməkdaşlıq və ümumi düşmənə qarşı birgə mübarizə fəlsəfəsi olan ekzistensializm əsasında intellektualları birləşdirməyə, yeni mədəniyyət yaratmağa böyük ümidlər vardı.

“Sartr istər bədii yaradıcılıq , istərə də fələfi yaradıcılığa eyni həvəs və intensivliklə çalışmağa davam edirdi. Bu mənada  “Çirkli əllər” (1948) və “Azadlığın yolları”(1945-49) pyesləri əlində fəlsəfi təlimi bədii obrazlar vasitəsi ilə şərh etmək cəhdi idi. Öz ampluasını genişləndirən filosof artıq ekzistensializm prinsiplərini bioqrafik janra tətbiq etdi. “Şarl Bodler”(1947) və “Jan Jen” (1952) kimi məşhur həmvətənlilərinin həyat və yardıcılıqlarını tədqiq etmişdi.

Marksizm Sartrı 40-cı illərdən başlayaraq maraqlandırmağa başladı.1944-cü ildə onun rəhbərliyi ilə aylıq “ Les Temps Modernes” jurnalı təsis olunduqdan sonra ədəbi və ictimai problemlərin marksizm nöqtey-nəzərdən işıqlandırılması yeni nəşrin əsas mövzusu idi.Sonrakı onillikdə isə filosof ədəbiyyat, teatr və etika ilə bağlı məsələlərdə marksizmin açıq təbliğatçılarından biri kimi tanınmağa başlamışdı.  Sartr inqilabi dəyişikliklərdən qaçmağı humanizm ideallarına xəyanət kimi qiymətləmdirirdi. Müəllif “Dialektik Zəkanın tənqidi” əsərində(1960) marksizmlə ekzistensializmi barışdırmağa cəhd göstərmişdi. Onun fikrincə , “ fərdi azadlıq vasitəsi ilə marksizmi xurafatdan xilas etmək, marksizmin vasitəsi ilə ekzistensializmini fərdin fəlsəfəsindən cəmiyyətin fəlsəfəsinə çevirmək” mümkündür. Ona görə ki, marksizm bəşər tarixinin tək düzgün izahıdır”. ( “Ürəkbulanma” kitabından )

1964-cü ilə Jan Pol “zəmanəmizə mühüm təir göstərən ideyalarla zəngin azadlıq ruhu və yaradıcılıq həqiqəti axtarışları ilə aşılanmış əsərlərinə görə” Nobel mükafatına layiq görüldü. Sartr isə bu mükafatdan könüllü surətdə imtina etdi. Sonradan  filosofun “Mükafatdan niyə imtina etdim” adlı yazısı dərc olunur. O, bunu iki səbəbdən açıqlayırdı: Şəxsi səbəblər və obyektiv səbəblər.

Jan Pol Sartr çoxsaylı demokratik , maoist hərəkatların iştirakşısı və simvolu olmuşdur. O, Əlcəzair və Vyetnam müharibələrinin, ABŞ  ordusunun  Kubaya  girməsinə qarşı təşkil olunan etirazların əsas iştirakçılarından biri idi. Həyatı boyu siyası baxışını demək olarki, həmişə dəyişib , amma, eyni zamanda da həmişə sol fikirli olaraq qalıb. Həyatının sonuna yaxın qloukoma xəstəliyindən əziyyət çəkirdi. Bunu nəticəsi olaraq görmə qabiliyyətini  tamanən itirən  Jan Pol tənha həyat yaşamış, siyası prosesləri passiv müşahidəçi qismində izləmişdir. Müdrik Sartr 1980-ci ildə həyata gözlərini yumdu , bir daha açmamaq üzrə. Onun dəfn gününə 25 mindən çox insan qatılmışdı.

Sartr haqqında deyilənlərdən…

Fransa-Paris tələbələrinin 1968-ci ildəki nümayişi Sart kimi  özünün güclü və nüfuzlu tərəfdarlarından birini tapmışdı. Nümayiş zamanı Sartr da elə iştirakçıların çoxu ilə birlikdə polisə müqavimət etmək bəhanəsi ilə saxlanılmışdı. Fransanın həmin dövrdə  president köşkündə əyləşən Şarl de Qoll hadisədən xəbər tutn kimi işə qarışır və Sartrdan özü şəxsən üzr istəyir. Polis rəhbərliyinə isə belə deyir: “ Siz Volteri həbs edə bilməzsiniz!”.

Fransız filosofu Lui Altyusser Sartrın ölümündən sonra onun haqqında sözlərini ifadə edərkən demişdi: “ O, bizim Jan Jak Russomuz idi”.

“Mond” qəzeti filosofun vəfatı ilə bağlı olaraq nekroloq çap etmişdi. Nekroloqda yazırdı: “ XX əsrdə heç bir fransız intelektual, heç bir mükafatı laureatı cəmiyyət həyatında Sartr qədər dərin , uzun müddətli və geniş təsir göstərə bilməmişdir”.

Jan Pol Sartrın bütün yaradıcılığı…

Bədii əsərləri: “Ürəkbulanma” ; “Çirkli əllər” ; “Azadlığın yolları”( tamamlanmamış tetralogiya); ”Sözlər” ; “Freyd” – kinossenariya;  “Kamilliyin yaşı”; “Möhlət”; “Qəlbdə ölüm”; “Qəribə dostluq”.

Pyesləri: “Milçəklər”; “Bağlı qapılar arxasında”; “Dəfn olunmamış ölülər”; “Möhtəşəm fahişə”; “Şeytan və tanrı”; “Ancaq həqiqət”; “Altona rahibləri”; “Novellalar toplusu –Herostrat”; “Divar”; “Otaq”; “Herostrat”; “İntim”; “Sahibin uşaqlığı”; “Troyalı xanımlar”- Evripida faciəsinin motivləri əsasənda.

Fəlsəfi və nəzəri işləri:  “Ədəbiyyat nədir”; “Mövcudluq vəheçlik”; “Qusserl fenomenologiyasının əsas ideyası-intensiallıq”; “Metodun problemləri(fraqmentlər)”; “Təxəyyül”; “Eqonun transendentliyi.Fenomonoloji təsvirin eskizi”; “Eksiztensializm-humanizmdir”; “Kartezian azdlığı”; “Başqasına ilkin münasibət.Sevgi, dil, mazoxizm”.

Siyasi işləri: “Yəhudi məsələsinə dair düşüncələr”; “Soyqırıma dair”; “Mükafatdan niyə imtina etdim”; “Əxlqdan məhrum dövr”; “Kommunist partiyasının yol yoldaşı”; “Sol radikallıq və qeyri-reallıq”; “Andress Baaderin asta ölümü”; “Fransadakı maoistlər”;“Qiyam-doğru yoldur”.

Ürəkbulanma…

Sartr bu romanı Havrda dərs dediyi vaxtda yazıb və ilk adı da “Melanxoliya” olub. Sonradan əsərin adı dəyişdirərək “Ürəkbulanma” edilib. Nə demək olar. Bəlkədə Sartrın həqiqətəndə bu cəmiyyətdən ürəyi bulanırdı. Onu da qeyd edim ki, elə əsərin içərisində də ürəkbulanma sözü təkrarlanır. Sartrın ateist-ekzistensialist baxışları demək olar ki, kökünü bu əsərdən götürür. Yazıçı əsərdə bir sıra mövzu, proplem qaldırır ki, bu da daha çox mövcudluq fəlsəfəsi üçün xarakterikdir. Bunlar insan  taleyi,xaos, insan həyatının absurdluğu, qorxu hissi, ümidsizlik, çarəsizlik, yaşamağın mənasızlığı, tənhalıq kimi mövzulardır.O azadlığın mənasını onun mövcudluğa gətirdiyi çətinliyi, onların öhdəsindən gəlmək üçün şansları xüsusi ilə qeyd edir.

Romanın protoqonisti həqiqəti tapmağa və onu anlamağa , başa düşməyə çalışır. Absurd. Bax, bu hər şeydən öncə həyatın mənasızlığı və irrasionallığının dərk olunmasıdır. Əsər oxucu ilə Antuan Rokantenin gündəliyi kimi təqdim olunur. Əslində, mənim fikrimə görə, burada Rokanten elə Sartrın özü idi. Və ürəkbulanma da Rokantenin deyil Sartrın ürəkbulanması idi. Sartr özü müşahidələrini qeyd edərdi və əsərdə qeydlər əsasında yazılıb. Birdə yada salaq ki, Sartrın ekzistensializmi bu əsərdən başalyır. Romanda gündəliyin ancaq bir neçə günü ilə tanış oluruq. Əsas məqsəd əsil həqiqəti axtarıb tapmaqdır. Rokantenin başına gəlmiş hansısa dəyişiklik narahat edir, aydınlaşdırmaq istəyir, tapmaq istəyir, amma, tapa bilmir. Ara-sıra Rokantendə ürəkbulanma olur.Ürəkbulanmanın səbəbi nədə idi. Antuanın dünyanı anidən dərk etməsi ilə birgə müşahidə olan hislərin kəskinləşməsində idi. Bəzən ətrafda olan hər şey, demək olar ki, hər şey onun üzərinə yıxılır-pozucu, cansıxıcı, ürəkbulandırıcı(əsərin müəyyən hissələrində bəzi insanları ürəkbulandırıcı adlandırır)obrazlar, insanlar, ağırlaşmış hava və divarın rəngi( ətraf nəzərdə tutulur). Bu idi onun ürəyini bulandıran ətrafdakılar. Bu ürəkbulanmanı onun sonrakı əsərlərində də görmək olar. Misal olaraq, “Divar” və “Mövcudluq və heçlik” əsərlərindədə müşahidə edə bilərik. Əsərdə nə yüksəliş , nə də eniş xətti var. Sadəcə olaraq hələ dəqiq tarixi də bilinməyən qeydlərdən söz açılır.

İlk dəfə yerdə gördüyü bir daş hissəciyini götürmək istəyir , bunu bacarmadığını başa düşür.Çünki elə bu anda ürəkbulanma başlayır… mövcüdluğun absurdluğa qarşı ürəkbulanmasını…varlıqların, var olanların mövcudluğa…dolğunluğa qarşı duyulan bir ürəkbulanma idi bu.  Sartr düşünürdü ki, “bu ürəkbulanma hisi insanın varlıların özlərində doğurduqları mənasızlıqdan qurtulmasını təmin edir və onu şüurlu olma nöqtəsini gətirir”. Əsərdə ifadə olunan əsas məna şəxsin azadlığıdır ki, bu da Jan Polun həyatı boyu müdafiyə etdyi bir fəlsəfə idi.

Sonda Jan Pol Sartr müdrik bir şəxsiyyət idi. O dövrünün ən böyük filosoflarından biri idi. Sözün əsl mənasında filosof idi. Və miras qoyub getdiyi dəyərlər də istər ədəbiyyat , istərsədə fəlsəfə açısından bizlər üçün əvəzedilməzdir. O insanlara çox önəm verirdi və onu daim düşündürən “insan” sözcüyü idi. Birdə “azadlıq”. “Ürəkbulanma” isə fəlsəfə tarixində gəlmiş-keşmiş ən böyük əsərlərdən biridir. Bəzən ilk olaraq bunu anlamırıq. Amma özümüzü Anton Rokantenin , yəni Sartrın yerinə qoysaq bunu anlayarıq.Və bu ürəkbulanmaya haqq verərik…